آشنایی با نقش و طرح ترنج در فرش ایرانی

بدون شک همه می دانیم که فرش های ایرانی خصوصا از نوع دستباف، از معروف ترین و محبوب ترین فرش های شرقی در تمام دنیا می باشد. یکی از مهم ترین معیارهای فرش های ایرانی که سبب جلب توجه بیشتر آن ها شده، طرح های متنوع و جذاب آن ها می باشد که از قدیم الایام تا کنون، این طرح ها بسیار متنوع و زیاد می باشند.

 علاوه بر این، این فرش ها تبحر و هنر دست هنرمندان ایرانی را در انتخاب رنگ، تکنیک ها و نوع گره زدن، انتخاب مواد و ایجاد طرح و الگوهای مختلف را نشان می دهد. در واقع تنوع و زیبایی فرش های ایرانی، مدیون این هنرمندان است که طرح ها و نقش های مختلفی با دستان هنرمند خود، پدید می آورند.

 با توجه به این موضوع، در حال حاضر، فرش های ایرانی، چه از نوع دستباف و چه فرش ماشینی، از تنوع طرح و نقش زیادی برخوردار هستند که از جمله ی آن ها می توان به طرح های لچک و ترنج، گلستانی، محراب و محرمات اشاره نمود.

 اما در بین این طرح ها یکی از معروف ترین و محبوب ترین طرح فرش ایرانی، که در اغلب خانه های ایرانی خصوصا خانه های با سبک سنتی، پیدا می شود فرش ترنج دار یا همان فرش لچک و ترنج است. حال اگر شما از علاقه مندان فرش ترنج دار هستید و می خواهید اطلاعات خود را در مورد این هنر قدیمی و اصیل ایرانی افزایش دهید در ادامه این مقاله از فرش اکباتان با ما همراه باشید.

 قدمت فرش ترنج دار

به طور کلی، قدمت فرش ایرانی به 2500 سال قبل برمی گردد. در واقع ایرانیان، اولین اقوامی بودند که به بافتن فرش روی آوردند. فرش ترنج دار یکی از قدیمی ترین طرح های فرش ایرانی است که قدمت آن به قرن پانزدهم می رسد. بر اساس شواهد، این طرح، همواره تحت حمایت سلاطین تیموری بود و به همین دلیل در این دوره به سرعت، گسترش یافت.
 
البته، توجه به این طرح فقط به این دوره محدود نشد بلکه در دوران صفویه نیز، طرح ترنج، از پرکاربردترین طرح ها برای بافت فرش بود. به گونه ای که یکی از مهم ترین ویژگی های بارز قالی های آن دوره، همین طرح است. در حال حاضر، بسیاری از آثار و تصاویر مینیاتوری دوران صفویه و مغول موجود می باشد که در آن، سلاطین و افراد مهم این دوره ها بر روی فرش های ترنج دار نشسته اند.

در حال حاضر، طرح لچک و ترنج از زیباترین، قدیمی ترین و عمومی ترین طرح های ایرانی است که از زمان قرن پانزدهم تا به امروز در صنعت قالی بافی کل کشور به وفور، مورد استفاده قرار می گیرد. 
 

ریشه فرش ترنج دار

یکی از مهم ترین ویژگی های این طرح، ظاهر آن است که برای ﺁشنایی بیشتر، باید آن را بررسی نمود. اگر به باغ های قدیمی و اصیل ایرانی توجه کرده باشید متوجه می شوید که حوضی در وسط حیاط یا باغ قرار دارد که جوی های مختلفی به این حوض، منتهی می شوند. عموما طرح باغ ها دارای اشکال هندسی منظم، نظیر اشکال هندسی چهار گوش، شش ضلعی، لوزی و از این قبیل اشکال می باشند که بین این اشکال، ارتباطی وجود دارد.

 ریشه ی اصلی فرش ترنج دار هم به همین حوض ها برمی گردد. عموما طرح ترنج قالی ها به صورت بیضی و یا به صورت طولی در وسط قالی، قرار دارد. عموما این نوع طرح دارای دو قسمت همجوار، به نام سر ترنج می باشد. در برخی مواقع هم به صورت ساده هستند و فقط دارای اشکال دایره ای ساده می باشند. از مهم ترین خصوصیات این طرح مدور این است به دلیل اینکه در مرکز قالی قرار می گیرد تمام ابعاد و جلوه اش، در مرکز توجه است و در واقع تمام زیبایی و طرح فرش، تحت الشعاع آن است.

 اگر به فرش های سنتی و تر و قدیمی تر نگاه کنید متوجه می شوید که در اطراف فرش ترنج دار، طرح هایی به مانند ترنج اما یک چهارم ترنج، در گوشه های فرش قرار دارند که به این طرح های اربعه، لچک گفته می شود.

معنی ترنج در فرش ترنج دار چیست؟

ترنج در معنای لغوی به معنی بالنگ است. اما در فرش، ترنج ها یا به صورت دایره ای یا بیضی و یا نواری طراحی می شوند. در واقع ترنج در فرش، یک قسمت مشخص با شکل منظم است که داخل آن نقوش مختلفی دارد. این طرح و نگاره در فرش ایرانی، به مانند خورشید و ستاره و یا گل های چند پر دارد. ترنج که از نگاره های پیش از اسلام است اشاره ای به خورشید به عنوان سرچشمه ی نیرو دارد که با گرفتن باران از ﺁسمان سبب بارور شدن زمین می شود.

عموما رنگ ترنج قالی نیز با رنگ زمینه ی فرش، فرق می کند و متضاد آن ها است. از دیگر ویژگی های ترنج، پس زمینه ی ترنج است که عموما منقوش به گل ها، ساقه ها و شاخه و برگ می باشد. در واقع نقش ترنج، الگویی از نقوش ختایی و اسلیمی است که بافندگان فرش با توجه به این الگوها، بخش های حاشیه ای فرش را از قسمت ترنج جدا می کنند. البته باید این نکته را یادآوری کنیم که عموما ترنجی که در مرکز قرار دارد گلدار نیست و فقط در برخی مواقع، دارای رنگی یکنواخت است.
 
رنگ در ترنج یک مدال مرکزی و یک ویژگی برجسته است به گونه ای که این رنگ ها و نقوش به کار رفته در ترنج، جلوه ای خاص به فرش می بخشند. خود ترنج از قسمت های مختلفی تشکیل شده است که از جمله ی آن می توان به بخش مرکزی و خود ترنج اشاره کرد که مهم ترین بخش ترنج می باشد.

قسمت دیگر ترنج، سر ترنج ها می باشند که پرکننده ی فضاهای بالا و پایین ترنج می باشند و به ترنج متصل هستند. البته سر ترنج به نام های دیگری همچون کلاله، کشکول و دستان هم معروف می باشد. ابتدای ترنج، دارای یک قسمت کوچک تر است که به عنوان گردن ترنج، شناخته می شود. مواقعی که چند ترنج، به صورت تو در تو در هم قرار بگیرند به آن کاسه نیم کاسه می گویند.

سر ترنج یا کلاله ها هم دارای طرح های متنوعی می باشند و طرح و نقششان به طرح و نقوش داخلی ترنج بستگی دارد به گونه ای که با توجه به نقش های خود ترنج، ممکن است دارای یک گل شاه عباسی و یا یک سربند زیبا و پرنقش باشند. گردن ترنج نیز می تواند دارای طرح گل پروانه یا گل های گرد و یا هر نوع طرح و نقش دیگری باشد. در البته باید این نکته را متذکر شویم که ترنج ها با توجه به منطقه ای که بافته می شوند دارای ویژگی های متغیر و خاص هستند مثلا فرش های ترنج داری که در اصفهان بافته می شوند دارای ترنج مرکزی بزرگتری هستند.

 انواع ترنج در فرش ایرنی

• ترنج هندسی
• ترنج سه گانه
• ترنج دوگانه
• ترنج بیرونی
• ترنج میانی
• گل ترنج
• برگ ترنج
• کلاله
• شمسه
• سر ترنج
• ته ترنج
• ترنج دو سر
• ترنج چهار سر
• نیم ترنج
• ترن دندان موشی
• ترنج مداخل
• ترنج سبک اصفهان
• ترنج شاه عباسی
• ترنج بولوردی