تكميل و تعالي نقشه قالي ايراني به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاريخي، قالیهاي ايران تا حدود 450 سال پيش مقارن سلطنت شاه طهماسب با طرحهاي هندسي بافته ميشدند و شايد تا حدودي به تحقيق بتوان گفت تنها بعد از اين زمان بود كه طرحهايي با خطوط منحني و دوار در نقش قالي ايران وارد شد و در اين زمان، هنر قالي مانند ديگر هنرهاي زيبا به حد كمال خود رسيد.
هنگام بحث درباره طراحان نقش قالي ايران اگر از گذشتههاي بسيار دور عهد صفوي كه تنها نام انگشت شمار تني چند از اين هنرمندان از جمله رضا عباسي، ميرك و سلطان محمد تبريزي بر صفحات تاريخ هنر ايران باقيمانده است بگذريم و ادامه مبحث را با گذشتن از يك فضاي خالي تاريخي به دوره پاياني عهد قاجاريه كشانده و تاريخ نقش قالي را از زمان نقاش بزرگ كرمان محسن خان شروع كرده و به زمان حال برسانيم، به نام بسياري از هنرمندان نقش قالي و تذهيب بر ميخوريم كه حاصل تخيل و قدرت نقش آفريني هنر قالي بافي ايران جلوه ابدي بخشيدهاند.
طراحان بزرگ نقش قالي ايران در 150 سال اخير در پنج مركز مهم قالي بافي ايران به شرح زير دسته بندي مي شود:
كرمان
سر سلسله نقاشان بزرگ ايران، محسن خان نقاش معروف كرماني است متولد سال 1211 شمسي و متوفي سال 1290 شمسي؛ فرزند اين هنرمند بزرگ حسنخان يكي از طراحان نام آور و برجسته نقش قالي است. شاگردان حسنخان به ترتيب عبارتند از زمانخان، احمد عليخان كربلايي، اكبر فدايي، كاشي نقاش، حاج محمد جعفر، عزيز الله بهارستاني، رضا بهرهمند و حسين رسولي راوري كه هر كدام از آنها با ابداع نقشهاي جديد و دلفريب هنر نقش قالي را در خطه كرمان به اوج كمال خود رسانيدند. در نسل سوم نقاشان كرماني به نامهاي محمد علي شاهرخي پسر حسنخان،اكبر بهارستاني فرزند عزيزالله بهارستاني، عباس سروري،احمد كيوان، علي صوتي و حسين واعظي بر مي خوريم.
اصفهان
در طراحي قالي اصفهان بيترديد بايد ابتدا به نام عيسي بهادري اشاره شود. او پس از اتمام مدرسه كمال الملك، سال 1315 به سرپرستي هنرستان هنرهاي زيبا اصفهان برگزيده شد؛ به مدت 30 سال در اين سمت شاگردان زيادي را در همه رشتههاي هنرهاي تزئيني بويژه در نقاشي و تذهيب و نقش قالي تربيت كرد و طرحهاي بسيار جالبي را به مجموعه طرحهاي ايراني افزود؛ جواد رستم شيرازي، پورصفا، هوشنگ جزيزاده، محمود فرشچيان و جعفرقلي دادخواه همگي از دانش آموختگان اين هنرستان و از شاگردان و همكاران او بودند.
احمد ارچنگ متولد 1293 شمسي هنرمند برجسته ديگري است كه از او طرحهاي چشم نواز و زيبايي در نقش قالیبافی مانده است؛ شاگردان با استعداد اين هنرمند به نامهاي عباس كرباسيون و رحمت الله شادمان در ادامه كار استاد هم اكنون به كار طراحي در اصفهان اشتغال دارند؛ جعفر رشتيان، طراح معروف ديگري درا صفهان كه تا چندي پيش در قيد حيات بود در زمينه طرحهاي منظرهاي نمونههاي بسيار با ارزشي از خود بر جاي گذاشت. نميتوان از نقش قالي اصفهان صحبت كرد و به نام حسين مصور الملكي متولد 1270 شمسي از نقاشان مشهور نقش قالي اصفهان اشاره نكرد.
كاشان
در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبك كاشان در 110 سال اخير ابتدا به نام رضا صانعي ميرسيد رضاخان كه از پيشكسوتان هنرمند نقش قالي است بر ميخوريم. اين هنرمند نامدار سال 1265 شمسي در شهر كاشان متولد شد. او مانند ساير هنرمندان همعصر خود، نقاشي و طراحي را نزد ميرزا احمد و برادرش ميرزا علي اكبر آموخت و خيلي زود خود به مرحله استادي رسيد. آثار او بيشتر بصورت دورنما و پرتره است. همكار و داماد او ميرزا نصرالله صانعي نقاش زاده نيز از استادان فن نقش قالي است كه بيشتر در سبك كلاسيك كار ميكرده است.
دبيرالصنايع، آقا رضا وفا و ميرزا عباس صنيعي نيز از استادان فن هستند و هنر نقاشي قالي كاشان به مقياس زياد، مديون ذوق و نوآوري و خلاقيت هنري آنان است؛ محمد و نظام افسري، دو تن از اعضاي خانواده هنرمند افسري در كاشان هستند كه در رشته نقش قالي به مرحله استادي رسيدند؛كارهاي اين دو نقاش چيره دست بيشتر در مايه طرحهاي طبيعت و صورت سازي است. در يادآوري ساير هنرمندان صاحب شهرت اين رشته بايد به نامهاي محمد صنيعي، فرزند ميرزا عباس صنيعي و مرتضي درويش و بالاخره سيد محسن صانعي فرزند رضا صانعي كه در شهر مشهد به كار طراحي قالي اشتغال دارد اشاره شود.
تبريز
شهر تبريز ميراثدار نگارگري مكتب تبريز است كه خود همواره به عنوان نوآورترين شهر در طراحي قالي جهان مطرح بوده است. تبريز از سويي به واسطه قرار گرفتن در مسير جاده ابريشم و ارتباط با كشورهاي اروپايي و از سويي جسارت طراحان در ابداع فرمها و رنگ آميزيهاي جديد از ويژگيهاي منحصر به فردي برخوردار است. از قديميها رسام ارژنگي و مير مصور، مينياتوريست و نقاش قالي و از بنيانگذاران مدرسه صنايع مستظرفه تبريز بودهاند.
همچنين از استادان درگذشته ميتوان به حبيب الله امين افشار و محمد تقي خياباني،ابراهيم رضايي،ابوالقاسم اماقاني، قلي نامي و اكبر برگي اشاره كرد و از هنرمندان دوران معاصر رضا اسكندري، غلامحسين خياباني و محمد حسين بنام را ميتوان نام برد كه هر كدام با ذوق و كوشش فراوان سعي دارند برگ جديدي بر دفتر طرحهاي جاوداني قالي ايران بيفزايند.
مشهد
از طراحان مشهور و قديمي مشهد مي توان از عبدالحميد صنعت نگار متولد 1287 شمسى نام برد كه طراح نقشه بسياري از قاليهاي بافته شده در كارگاه عمو اوغلي بوده است، علي اكبر طرحچي، فرزند عباس طرحچي معروف به نگارنده نيز از طراحان قديمي و پر سابقه مشهد است؛ از نسل جوانتر محمد حسين فخرالواعظين مهدوي متولد 1310 شمسي فرزند شيخ عبدالكريم فخرالواعظين مهدوي، طراح و نقاش قديمي كرماني و احمد بهبودي و حسين شهيدينژاد هستند كه در گروه هنرمندان كارگاههاي قالیبافی آستان قدس رضوي و شركت سهامي فرش ايران قرار دارند.
منبع: alborz-carpet.blogfa.com