طرح و نقش بته جقه یکی از طرح‌های معروف ایرانی است که در بسیاری از هنر ها و صنایع ایرانی خصوصا در صنعت قالی باقی و گلیم بافی به کاربرده می‌شود. از طرح و نقش بته جقه به عنوان سروی سر به پایین نیز یاد می‌شود که نشانگر تواضع ایرانی است. مهمترین صنایعی که از نقش بته در آن استفاده شده است، می‌توانیم به گلیم بافی، قالی بافی، کاشی، شال بافی، سفالگری، خاتم کاری و نساجی اشاره کنیم. در ادامه با این طرح بیشتر آشنا خواهیم شد.

طرح و نقش بته جقه

بته یک طرح و نقش تزیینی است که به صورت سرو خمیده می‌باشد و بیشترین کاربرد آن در قالی بافی، رودوزی و ترمه است. جقه نیز بته ای ساخته شده از پر پرندگان است که بر روی کلاه پادشاه ایرانی قرار داده می‌شد و کوچک شده سرو و بیانگر تواضع و درستی ایرانی‌ها است. برخی از کارشناسان و مورخان اعتقاد دارند که طرح و نقش بته جقه تجسم از گیاه هندی می‌باشد و خاستگاه آن هند است و از آنجا به ایران آورده شده است ؛ اما برخی دیگر این طرح و نقش را نه هندی بلکه نمادی از اسلام و آشور و همچنین هنر هخامنشی می‌دانند که بعد در دنیای شرق استفاده از آن رایج شد. طبق شواهدی که بدست آمده است بته جقه نه گیاه هندی ، بلکه در اصل سرو است و نقش مایه هندی بودن آن رد می‌شود.

منشا طرح بته جقه

در مورد خاستگاه نقش بته جقه هنوز اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد و هر کدام از کارشناسان و مورخان با توجه به یافته‌هایی که وجود دارد منشا آن را یکسان نمی‌دانند. با این وجود شواهد زیادی نیز وجود دارد که طرح و نقش بته را کاملا ایرانی می‌داند بر این اساس منشا شکل گیری آن به آتش مقدس ، نخل ، کاج ، گلابی ، حتی کیسه چرمی و باسمه‌ای مشت بسته نسبت داده می‌شود. در برخی از موارد نیز منشا شکل گیری طرح بته و جقه را ایلامی و آشوری نیز می‌دانند و یکی از هنرهای هخامنشیان نیز بوده است. بسیاری از کارشناسان این حوزه نیز معتقد هستند که طرح بته جقه سرو ایرانی دارای ریشه است و از نمادهای آیین زرتشتی محسوب می‌شود.

درخت سرو مظهر و نمادی از آزادگی مردمان ایران است که به سبب تواضع و فروتنی سر خود را خم کرده است و برخی دیگر در تفسیر آن گفته اند که سرو ایرانی نشانگر مقاومت و ایستادگی ایران در برابر پیشامدهای روزگار است و خمیدگی آن نیز نشان دهند این است که در برابر حوادث و پیشامدهای ناگوار آسیب دیده است. تفسیر دیگری نیز وجود دارد که سرو در دوران مزدکیان سمبلی از آزادگی آنها بوده است و پس از اینکه مزدک از دشمنان شکست می‌خورد به نشانه شرمندگی سر خود را پایین می‌اندازد. در لغت‌نامه دهخدا نیز تعریف خاصی از این طرح و نقش ارائه شده است که بر اساس آن این طرح ساخته شده از پر پرندگان می‌دانند که بر روی کلاه پادشاهان ایرانی قرار داده می‌شد.

رواج نقش بته جقه در شرق

طرح بته جقه به تدریج در شرق نیز رایج شد، به طوری که طغراهای سلاطین عثمانی نیز در این نقش‌ها طراحی شده‌اند. در سال ۱۹۴۹ میلادی در دره پازیریک که در شمال رشته‌ کوه آلتای قرار دارد حفاری‌هایی توسط باستان شناسان کشور روسیه انجام شد که در کنار قالی پازیریک ایرانی و سایر اشیا قمقمه‌ای از جنس چرم پیدا شد که بر روی آن نقشی از بته جقه درج شده بود. با توجه به قدیمی بودن این قمقمه آزمایش‌هایی که بر روی آن انجام شد قدمت آن را ۲۵۰۰ سال محاسبه کردند. در واقع این سند و یافته تاریخی قدیمی‌ترین شاهد موجود در مورد نقش بته و جقه است. در آمریکا از نقش بته جقه به عنوان خیار شور ایرانی یاد می‌شود و نشان دهنده آوازه جهانی آن در انتساب به ایرانیان است.

بیشتر بخوانید: طرح و نقشی اصیل در بافت فرش ماشینی، گل شاه عباسی 

طرح و نقشه بته با عناوین مختلفی یاد می‌شود که هر کدام از آنها به یک طرح و نقشه اشاره دارد. از جمله مشهورترین آنها می‌توانیم به بته جقه ای، بته میری، بته خرقه ای، بته کاجی، بته قلمکار، بته بادامی، بته هشت پر، بته افشار، بته مادر و بچه و بته شاخ گوزنی اشاره کنیم. برخی از انواع بته جقه هستند که از آنها در متن و حاشیه فرش ها استفاده می‌شود و مهمترین آنها که بیشترین کاربرد را دارند شامل بته میری، بته قلمکار، بته کردستانی و بته خرقه ای هستند.

برخی معتقد هستند که طرح و نقش بته جقه ای بسیار متنوع است و در انواع مختلفی نیز وجود داشته است که در هنرها و صنایع مختلفی نیز کاربرد داشته. دکتر پرهام که نویسند کتاب ” دستبافته های عشایری و روستایی فارس” است در مورد نقش بته می‌گوید که این نقش از طرح‌های رایج ایران است که در زمان‌های دور در اکثریت دستبافته های ایرانی از آن استفاده می‌شد و معتقد است که بته در زمان‌های مختلف دچار تغییر و تحول شده است به صورتی که مشتقات آن شامل ۶۰ طرح و نقش می‌باشند. از نظر وی معروفترین این طرح و نقشه، بته جقه ای است که هنوز هم در مورد منشا و خاستگاه آن اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد و یافته‌ها یکسان نیست.

ساختار طرح و نقش بته جقه

مبنای شکل گیری این طرح یک پاره خط است که محل آغاز آن مقداری خمیده می‌باشد و به اصطلاح سرکج است. پس از اینکه یک گردش منحنی در همان نقطه آغاز بوجود می‌آید یک پیوستگی ایجاد می‌شود و گردش آن نیز ادامه پیدا نمی‌کند. در گردش، نگاره‌ای بدست خواهد آمد که دارای یک سر باریک است و در محل میانی نیز دارای شکم است. در این میان تشبیهات دیگری نیز بر ساختار این طرح ذکر می‌شود که برخی آن را مانند بادام، میوه صنوبر، میوه کاج، قطره باران، اشک چشم و طوطی هندی به نام سوگی می‌دانند.

ساختار خاص این طرح سبب شده است که از این نقش به عنوان یکی از عناصر زینتی در موارد مختلف استفاده شود در برخی از هنرها از این طرح به صورت طرح اصلی و در برخی از هنرها نیز از آن در حاشیه استفاده شده است و در صنعت فرش بیشترین کاربرد را طرح و نقشه بته جقه داشته است.